*
1018 - CONSERVATIEVE INTELLECTUEEL, REBELSE CONSERVATIEF
*
Robert Spaemann (1927-2018)
*
PORTRET
Europa verliest met Robert Spaemann een groot eigenzinnig denker..
kwam vrijheid voort uit denken tegen de trend in
‘Hoe waren de reacties op je boek?’ ‘Best fijn’, antwoordde Martin Mosebach,
auteur van ‘Die 21. Ins Land der koptischen Märtyrer‘. ‘Nou, dan moet
je je afvragen wat je fout gedaan hebt’. Die laatste reactie tekende de
vraagsteller ten voeten uit: voor de Duitse filosoof Robert Spaemann (1927-2018)
kwam vrijheid voort uit denken tegen de trend in. De emeritus
hoogleraar filosofie was niet beschroomd om door het leven te gaan als
conservatief en als ‘filosoferende katholiek’.
Fataal
Robert
Spaemann stamde uit een links-cultureel Berlijns milieu. Zijn vader,
Heinrich Spaemann, was kunsthistoricus en redacteur van het tijdschrift
Sozialistische Monatshefte, zijn moeder, Ruth Kraemer, danseres in de
traditie van de expressionistische dans van Mary Wigman. In 1930
bekeerde het ouderpaar zich tot het katholicisme.
Na
het vroegtijdige overlijden van zijn vrouw studeerde Heinrich theologie
en liet hij zich in 1942 tot katholiek priester wijden door bisschop Clemens August von Galen, de ‘Leeuw van Münster’ zoals deze genoemd werd omwille van zijn verzet tegen het nationaalsocialistische regime.
*
Ook
de jonge Spaemann deelde niet het enthousiasme van veel van zijn
leeftijdsgenoten voor het nationaalsocialisme. Een Hitler-karikatuur had
hem in het voorlaatste oorlogsjaar fataal kunnen worden als de —
weliswaar nationaalsocialistische — schooldirecteur een onderzoek van de
Gestapo niet had tegengehouden.
Political Correctness
dat een democratische staat een rechtsgemeenschap is waarin niet alle mensen dezelfde waarden hoeven te delen.
Die
ervaring verklaart misschien mede de opvatting die hij zich na de
oorlog eigen maakte, namelijk dat een democratische staat een
rechtsgemeenschap is waarin niet alle mensen dezelfde waarden hoeven te
delen. Van de mensen mag en moet de Staat verlangen dat ze aan zijn
wetten gehoorzamen, maar niet dat ze zich bekennen tot ‘unsere
Werteordnung’. Als de Staat een ‘waardengemeenschap’ was, zou het gevaar
van ‘liberaal totalitarisme’ dreigen.
Vanuit
die gedachte leefde Spaemann ook verdraagzaamheid, in die zin dat hij
bij alle scherpe polemiek het gesprek met de andersdenkende niet uit de
weg ging. Political correctness was hem, de rebelse conservatief, dan
ook vreemd, of zoals hij het zelf uitdrukte: ‘Dem vom Mainstream
Abweichenden wird nicht mit Argumenten erklärt, inwiefern er irrt,
sondern es wird ihm gesagt: Das hättest du nicht sagen dürfen.’
(‘Degene
die afwijkt van de mainstream wordt niet met argumenten bijgebracht in
hoeverre hij zich vergist, maar er wordt hem gezegd: dat had je niet
mogen zeggen’).
Onaangepast
Zijn liefde gold de Franse cultuur in de brede zin van het woord
Spaemann
promoveerde in 1952 aan de universiteit van Münster bij de bekende
filosoof Joachim Ritter (vader van de journalist Henning Ritter) met een
proefschrift over de Franse monarchist Louis de Bonald. Ook dat was
kenmerkend voor hem, dat internationaliteit niet per definitie gelijk
stond met opgaan in de wereld van het Engelstalige. Zijn liefde gold de
Franse cultuur in de brede zin van het woord, getuige zijn verdere
studies over de filosoof Jean-Jacques Rousseau en de theoloog François
Fénelon. Van 1962 tot 1992 doceerde Spaemann als professor in de
wijsbegeerte aan de universiteiten van Stuttgart, Heidelberg en München.
Daarnaast
publiceerde hij meer dan twintig boeken en mengde hij zich in het
maatschappelijke debat. Dat laatste deed hij het woord van de apostel
Paulus getrouw: ‘Past u niet aan de wereld aan’. Tot die onaangepastheid
behoorde zijn onwrikbaar geloof in God: ‘(….) ‘da die Existenz Gottes
der ontologische Grund beider und in ihnen impliziert ist, beseitigt die
Leugnung Gottes die Grundlage aller Wahrheitsansprüche und aller
sittlicher Überzeugungen’
(‘aangezien
het bestaan van God de ontologische grond van beide en in hen
geïmpliceerd is, vernietigt de loochening van God het fundament van alle
aanspraken op de waarheid en van alle morele overtuigingen’).
‘De dood van God’
de gedachte van Friedrich Nietzsche dat de dood van God ook de ondergang van het waarheidsbegrip inhoudt
*
Spaemann
herinnerde aan de gedachte van Friedrich Nietzsche (1844-1900() dat de
dood van God ook de ondergang van het waarheidsbegrip inhoudt, maar
draaide haar tegelijk in positieve zin om: ‘Wenn und weil es Wahrheit
gibt, ist Gott’ (‘Als en omdat waarheid bestaat, is God’).
Denken zonder waarheid (wat zou gebeuren door ‘Gott weg[zu]nehmen’) zou
leiden tot de ‘Selbstabschaffung der Moderne’ (het zichzelf afschaffen
van de moderniteit). Zonder waarheid zou je alleen nog maar de
‘subjectieve perspectieven van de mensen’ overhouden, maar niet meer het
ware, want ‘universele perspectief van God’.
Die
opvatting over de waarheid bracht Spaemann tot het natuurrecht als
fundament van de ethiek. De volgende uitspraak van hem past in die lijn:
‘Der Relativismus, der heute die Voraussetzung des politisch Korrekten
ist, signalisiert den Verzicht auf Wahrheit.’ (‘Het relativisme dat vandaag de dag voorwaarde is voor het politiek correcte, signaleert het afzien van waarheid’).
Dat de vorige paus, Benedictus XVI, in 2005 waarschuwde voor de
‘Dictatuur van het relativisme’, ging terug op de invloed van Spaemann.
Ecologisch georiënteerd
In
het centrum van het denken van Spaemann stond, zoals Die Zeit schreef,
‘die Rettung des Lebendigen’. Dat maakte hem in de Bondsrepubliek tot
‘een van de eerste ecologisch georiënteerde filosofen’ (Der Spiegel).
Hij verzette zich tegen de ‘Verdinglichung’ van de mens – het reduceren
van de persoon tot object — ten gevolge van een ongebreideld geloof in
de maakbaarheid van de maatschappij en de technische vooruitgang.
De Groenen juichten echter te vroeg als ze daarom in hem een van de hunnen zagen
Concreet
hield dat zijn verzet in tegen dierenproeven, kernenergie,
stamcel-onderzoek en genetische manipulatie. De Groenen juichten echter
te vroeg als ze daarom in hem een van de hunnen zagen, want Spaemann
verwierp vanuit zijn verdediging van ‘het leven als geschenk’ zowel
abortus als euthanasie (wanneer dit laatste geïnterpreteerd werd, niet
als hulp ‘beim’, maar als hulp ‘zum Sterben’). Volgens de linkse
socioloog Claus Leggewie verweet Spaemann de Groenen dat ze stonden voor
‘einen halben Lebensschutz’ (‘een halve bescherming van het leven’). De
overtuiging van Spaemann dat bewaard moet worden wat het bewaren waard
is, bracht hem er ook toe in oktober 2017 samen met onder meer Roger
Scruton en Matthias Storme het initiatief te nemen tot de
‘Verklaring van Europa‘,
waarin
het respect voor de christelijke wortels van Europa wordt afgezet tegen
degenen die niet de gebreken herkennen van ‘de post-nationale,
post-culturele wereld die ze najagen’.
- 18 DECEMBER 2018
*
Dirk Rochtus
Geen opmerkingen:
Een reactie posten